„W dalszym ciągu zaapelował A. Lewak do wszystkich współpracowników, by tak, jak dotąd lojalnie a ze wzmożoną energią i zapałem stanęli do pracy zarówno w celu utrzymania tak zasłużonej placówki kulturalno-społecznej, jak i własnych zakładów pracy. […] oszczędność, solidność i wzmożona troska o dobro publiczne, bo takim jest Zakład, powinny być w obecnej chwili przykazaniem dla każdego współpracownika.”
To ostatnie znane nam słowa wieloletniego kierownika Wydawnictwa Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Antoniego Lewaka. Wygłosił je na zebraniu pracowników wydawnictwa 23 września 1939 r., u progu sowieckiej okupacji Lwowa. Kilkanaście dni później został aresztowany przez NKWD. Jego los pozostawał nieznany aż do publikacji w 1990 r. tak zwanej ukraińskiej listy katyńskiej, na której znalazło się jego nazwisko.
Antoni Lewak urodził się 25 października 1889 w Pieniakach (pow. Brody)jako syn Józefa i Ludwiki z d. Mazurek. Jego młodszym bratem był Adam Lewak (1891-1963), znany historyk i bibliotekarz.
Działalność niepodległościową rozpoczął już jako uczeń gimnazjum w Brodach. Był wówczas członkiem konspiracyjnego Związku Młodzieży Polskiej „Przyszłość”, znanego jako „Pet”. Kontynuował ją na studiach, już jako członek Związku Młodzieży Polskiej „Zet” i łącznik z organizacjami szkół gimnazjalnych Galicji. Studia podjął w 1909 r. na Wydziale Inżynieryjnym Politechniki Lwowskiej. Zrezygnował z nich po dwu latach, został wówczas słuchaczem prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza.
Podczas studiów poza „Zet” należał też do Czytelni Akademickiej, Towarzystwa Szkoły Ludowej i Drużyn Bartoszowych. W tych ostatnich został członkiem Rady Naczelnej. Współredagował pismo „Teka”, współpracował z „Dzwonem” i „Rzeczpospolitą”.
Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionu Wschodniego, po jego rozwiązaniu krótko służył w wojsku austriackim. Zwolniony z powodów zdrowotnych pracował w gwarectwie węglowym w Jaworznie. Założył tam tajną organizację robotniczą, wspierającą Polaków – uciekinierów z frontów I wojny światowej. W październiku 1918 r. na jej bazie sformował liczący 110 żołnierzy oddział złożony z górników, broń uzyskano rozbrajając Austriaków. Oddział przedostał się do Przemyśla, skąd wyruszył na odsiecz Lwowa walcząc w ramach 5 pułku piechoty. Ponownie został zwolniony ze służby z uwagi na stan zdrowia, po jego poprawie zdążył jeszcze wziąć udział w jednym z powstań śląskich.
Zasługi te doceniono w 1931 r., gdy prezydent RP nadał Antoniemu Lewakowi Medal Niepodległości.
Szczegóły jego kariery w latach 20. Nie są znane, był m.in. wydawcą pisma „Warszawianka”. W 1928 r. objął funkcję kierownika Wydawnictwa ZNiO, którą sprawował do aresztowania w 1939 r. Pod jego rządami wydawnictwo znacznie rozszerzyło swoją działalność, pozyskano m.in. prawa do dzieł Henryka Sienkiewicza i Władysława Reymonta, a w 1933 r. przejęto wydawaną do dziś serię Biblioteka Narodowa. Dochody z działalności wydawniczej pozwalały na pokrywanie wydatków innych części Ossolineum (Biblioteka i Muzeum Lubomirskich), a nawet na zakup nowych nieruchomości.
To pasmo sukcesów przerwał wybuch drugiej wojny światowej. Po aresztowaniu w październiku 1939 r. wraz z grupą innych osób (m.in. wieloletnim syndykiem Ossolineum dr Mikołajem Bilikiem) Antoni Lewak został poddany śledztwu, którego przebiegu nie znamy. Przewieziono go następnie do Kijowa i wiosną 1940 r. w ramach Zbrodni Katyńskiej rozstrzelano. Najprawdopodobniej jego szczątki spoczywają na Polskim Cmentarzu Wojennym w Bykowni.
dr Łukasz Kamiński
Dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich
