Rękopis „Chłopów” Władysława Reymonta na liście UNESCO

W 2024 roku (dokładnie 13 listopada) mija sto lat od przyznania Władysławowi Stanisławowi Reymontowi Nagrody Nobla z zakresu literatury za (jak napisano w uzasadnieniu) „wielką epopeję narodową”. Biblioteka Ossolineum od 1935 roku jest w posiadaniu archiwum literackiego pisarza, którego najcenniejszą część stanowią dwa kodeksy, zapisane czarnym atramentem, z autografami powieści Chłopi. Epos ludowe w IV częściach.

Pierwszy z nich (sygnatura 6965/I) zawiera bruliony części Jesień, Zima i Wiosna różniące się od obecnie znanych wersji wraz z planami niektórych rozdziałów Zimy.

Drugi (sygnatura 6966/I) to czystopis części Zima z poprawkami, nanoszonymi przez autora do ostatniej chwili przed wydrukowaniem tekstu.

Rękopisy mają wielkość ok. 23x22 cm., liczą razem ok 800 zapisanych stron (po ok. 250 kart każdy). Nie zawierają całego tekstu Chłopów – autograf części Lato nie zachował się do naszych czasów. Poza ossolińskimi zbiorami jest jeszcze czystopis części Jesień, który znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej.

Ossolińskie autografy Chłopów pochodzą z lat 1901-1905. Pierwsza wersja powieści, tworzona od 1898 roku, została przez pisarza zniszczona po katastrofie kolejowej, jaką przeżył w lipcu 1900. Reymont zaczął od początku i tak powstał brulion części I Jesień, dedykowany Miriamowi (Zenonowi Przesmyckiemu). Na s. 3 autor zanotował: „Władysław St. Reymont. Chłopi. Epos ludowe w IV ech częściach. Warszawa, Wisła, Zakopane, Kraków, Beg-Meil, Paryż, Połąga, Warszawa. 1901”.

Na marginesach i w tekście czystopisu drugiego rękopisu, czystopisu Zimy, zachowały się wyraźne ślady rąk drukarzy. Skreślenia i poprawki ręką pisarza oraz doklejone fragmenty tekstu świadczą o tym, że praca nad ostateczną wersją trwała do ostatniej chwili. Ten czystopis posłużył za podstawę pierwodruku i pierwszej edycji książkowej.

Powieść Chłopi, zgodnie z ówczesną praktyką, ukazywała się najpierw w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym”, z przerwami: Jesień w 1902; Zima w 1903; Wiosna w 1905 a Lato w 1908 roku, a następnie w licznych wydaniach książkowych.

Zbiór rękopisów Władysława St. Reymonta został zakupiony przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie w 1935 r. od wdowy po pisarzu Aurelii Reymontowej, secundo voto Czeszerowej. Zabiegała ona, by Ossolineum było wydawcą dzieł zebranych Reymonta, co ostatecznie nie doszło do skutku. Oprócz autografów Chłopów przybyły wówczas zeszyty z utworami młodzieńczymi oraz rękopisy wielu nowel, reportaży jak Pielgrzymka do Jasnej Góry i Wrażenia z podróży na Zachód, mniej znanych powieści i opowiadań jak Adeptka, Fermenty, Wampir, Osądzona, Rok 1794, Unici (powieść niezrealizowana). Bardzo cennymi materiałami do prowadzenia badań nad życiem i twórczości Reymonta są notatniki i kalendarzyki, w których pisarz przez całe dorosłe życie odnotowywał swoje rozterki i plany literackie oraz życiowe, uniesienia miłosne, wrażenia z podróży, pomysły.

W okresie II wojny, podczas okupacji sowieckiej i niemieckiej, rękopisy pozostawały w budynku Ossolineum we Lwowie. Rękopisy Reymonta przybyły do nowej siedziby Ossolineum ze Lwowa wraz z częścią zbiorów biblioteki w lipcu 1946 roku. Obecnie archiwum Reymonta liczy 27 jednostek (w 47 tomach). Stratami wojennymi są dwie jednostki, zawierające rękopisy powieści Komediantka i Wampir.

Zasługuje na uwagę fakt, że archiwum Władysława Reymonta przechowywane w Dziale Rękopisów Narodowej Biblioteki Ossolineum jest obecnie najbardziej integralną i kompletną spuścizną Noblisty. Bogaty zbiór korespondencji i wycinków prasowych Reymonta, który Aurelia Czeszerowa przekazała Bibliotece Narodowej w Warszawie, spłonął w czasie II wojny światowej.

Rękopisy, wśród których są szkice i notatki brulionowe oraz różne wersje znanych utworów, umożliwiają wgląd w warsztat pisarza i jego metodę twórczą, opartą nie tylko na talencie i obserwacji, ale przede wszystkim na ciężkiej pracy nad udoskonalaniem tekstów. W ossolińskich zbiorach zachował się notes, w którym przyszły Noblista zapisał w czerwcu 1888 roku swoje motto: „Powinienem rzecz przedstawić prosto, krótko, jasno, co razem będzie naturalnie. […] Życie powinno się przedstawiać takim, jakim jest, a nie takim, jakim być powinno”.

Jubileusz przyznania Nagrody Nobla, jak i fakt, że Ossolineum przechowuje spuściznę nagrodzonego pisarza, były przyczyną zgłoszenia autografów Chłopów na Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata. W zgłoszeniu podkreślono znaczenie obiektu dla historii literatury, dla rozwoju nowych form literackich, dla propagowania kultury polskiej w świecie (tłumaczenia na wiele języków, filmy).

Wpisanie obiektów na listę UNESCO to nie tylko prestiż dla przechowującej je instytucji i szansa na dotarcie do szerszego kręgu odbiorców oraz pomoc w pozyskiwaniu środków. To także wyzwanie – by gromadzić wartościowe zbiory, w należyty sposób się nimi opiekować, zapewniając im bezpieczeństwo, a jednocześnie dbając, by znajdowały się stale w kręgu zainteresowania czytelników, wydawców, badaczy.

Jedną z form zabezpieczania zbiorów jest digitalizacja. Większość rękopisów literackich Reymonta jest udostępniona w kolekcji Ossolineum w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej.

Warto też podkreślić, że archiwum literackie Władysława Reymonta, razem z dużą częścią zbiorów rękopiśmiennych i książkowych Narodowej Biblioteki Ossolineum wchodzi w skład Narodowego Zasobu Bibliotecznego, który podlega szczególnej ochronie.

Formą popularyzacji są z kolei wystawy i bardziej ekskluzywne pokazy (gdy względy konserwatorskie nie pozwalają na dłuższe prezentowanie zbiorów). Taki pokaz odbędzie się w Noc Bibliotek w 2024 roku. Weekend 11-13 października zadedykowaliśmy Nobliście – Jubilatowi i jego najważniejszemu dziełu – Chłopom. Zaprosimy wówczas do zabytkowego gmachu Ossolineum na krótki pokaz rękopisów, książek i nie tylko… Towarzyszyć mu będą opowieści o Reymoncie, o Chłopach, ale i o … Chłopkach!

Do końca października wystawa będzie dostępna z oprowadzaniem dla zorganizowanych grup. Zaprosimy np. seniorów z okazji Wrocławskich Dni Seniora, a także młodzież szkolną w ramach towarzyszącego wystawie programu edukacyjnego. Prawdopodobnie otworzymy ją jeszcze raz dla szerszej publiczności w ostatni weekend października.

(Przygotowała Hanna Kulesza z Działu Rękopisów)