Dary dla Zakładu Narodowego uczynione są darami uczynionymi dobru publicznemu… Wspaniali dawcy takowych ofiar stają się sprawcami ogólnego dobra, zasługują przeto, aby sprawiedliwość i wdzięczność narodowa (…) kwoli pamięci i przykładu tak współczesnych, jako i potomnych wieków, imiona ich i dary piśmiennem świadectwem podała.
Franciszek Siarczyński
Pamiętnik darów obywatelskich
dla księgozbioru narodowego 1827-1841
Rkps BOss 1314/III
Charakteryzując zbiory Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, nie sposób przejść obojętnie obok faktu, że wielką część zbiorów bibliotecznych i muzealnych gromadzonych od roku 1828 we Lwowie stanowiły dary i zapisy poddanych cesarza Austro-Węgier, cara Rosji i króla Prus – Polaków z ducha lub urodzenia, a po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku – obywateli odrodzonej Rzeczypospolitej.
Pierwszy, założycielski akt darowizny uczynili Fundatorzy Zakładu – Józef Maksymilian hrabia Ossoliński i Henryk książę Lubomirski, stanowiąc o przekazaniu swoich zbiorów narodowi. Wkrótce za ich przykładem poszło wielu innych. Napływ darów, stanowiących do lat sześćdziesiątych XIX wieku główne źródło nabytków bibliotecznych, przemienił Ossolineum, zgodnie z intencją Fundatora, z „prywatnego przedsięwzięcia w powszechne”.
Wszystkim, którzy mieli w tym swój udział, należy się przeto hołd potomności, bo dzięki nim to, co stanowi o Polsce i polskości, zostało uchronione i zapieczętowane; służyło i służy pogłębianiu wiedzy o przeszłości i bieżącej refleksji nad polską tożsamością narodową w zjednoczonej Europie.
Sięgając myślą do tamtych czasów, wypada nam – współczesnym – skłonić się i oddać honor liczonym w setki dobrodziejom Ossolineum, którzy swoimi darowiznami i zapisami tworzyli wielkość Zakładu Narodowego im. Ossolińskich i zachęcać do podobnych czynów wszystkich, którym leży na sercu dobro kultury narodowej, pierwszego fundamentu obywatelskości.
Poniżej znajduje się przegląd ważniejszych, rzeczowych darowizn prywatnych i instytucjonalnych z lat 1828-2017 w porządku alfabetycznym.
Stanisław Henryk hr. Badeni w 1914 roku ofiarował znaczny zbiór czasopism polskich i obcych oraz 1000 dzieł rzadkich i starych pochodzących z zakupionej od K. Gubrynowicza wypożyczalni książek, po 1918 roku przekazał księgozbiór po ojcu, Stanisławie Badenim (ok. 10 000 tomów).
Eugeniusz Brodzki h. Łodzia przekazał w darze, także zapisem testamentowym (1842, 1847) własną bibliotekę (rękopisy, druki) oraz fundusz na uzupełnianie zbiorów Ossolineum.
Jan Cieński przekazał w roku 1934 do Ossolineum Archiwum Cieńskich z Okna oraz fragment biblioteki Udalryka Mikołaja Cieńskiego z Okna (kilkaset książek, 11 inkunabułów oraz 16 map).
Stefania z Darowskich Czaykowska, wnuczka Mieczysława Darowskiego ofiarowała (1911-1920) rękopisy, autografy oraz księgozbiór rodzinny (1 200 tomów) oraz zbiór grafik po Mieczysławie Darowskim.
Walerian Czajkowski podarował w 1889 roku 18 obrazów szkoły polskiej.
Stanisław Dąmbski przekazał w 1923 roku w depozyt wieczysty 243 obrazy otrzymane po Łukaszu Dąmbskim, tzw. „Galerię Dąmbskich” – depozyt ten w roku 1929 wyrokiem sadowym został przekształcony we własność Ossolineum.
Marceli Hulewicz podarował w roku 1877 do zbiorów Muzeum Lubomirskich olejny obraz (na podst. rysunku Stefano della Belli) Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w 1633 roku.
Stanisław Jabłonowski przekazał do Biblioteki w roku 1920 ocalałe po zniszczeniach wojennych fragmenty Archiwum Jabłonowskich oraz biblioteki rodowej Jabłonowskich z Bursztyna (około 10 000 tomów).
Piotr Krausneker zapisem testamentowym (1842), za pośrednictwem K. Raczyńskiego, podarował zbiór książek medycznych (357 tytułów w 937 tomach).
Karol Kühnl, major wojsk austriackich (zmarły w roku 1871), który w Polsce spędził młodość, a choć później żył na obczyźnie i nawet po polsku zapomniał, jako wyraz „przywiązania do kraju” podarował w roku 1868 zbiór 9 obrazów oraz 400 rysunków i rycin.
Eleonora ks. Lubomirska przekazała w roku 1913 bibliotekę po dziadku Adolfie hr. Hussarzewskim.
Stefan Andrzej Lubomirski w roku 1912 przekazał cenny zbiór druków z biblioteki majątku Kruszyna (10 000 woluminów), realizując w ten sposób postanowienia zjazdu rodzinnego o scaleniu zbiorów Lubomirskich w Zakładzie.
Antoni Małecki ofiarował (1866-1910) swoją bibliotekę oraz, w imieniu Toefila i Hersylii Januszewskich, zbiór rękopisów J. Słowackiego.
Eleonora z Cetnerów Mniszchowa w latach 1867-1868 podarowała 50 obrazów szkół obcych, ryciny, atlasy oraz druki francuskie XVI-XVIII wieku.
Magdalena Morska z Zarzecza ofiarowała Zakładowi w testamencie (1849) zbiór książek francuskich liczący 1 300 woluminów.
Malwina z Dybowskich Nargielewiczowa darowała w roku 1903 księgozbiór po mężu, Janie Nargielewiczu, 8 790 woluminów książek oraz kilkadziesiąt atlasów.
Jan Tysiewicz (właściwie Mieczysław Niewiarowicz) zapisał w spadku (1891) swoje dzieła malarskie, książki i nieruchomości.
Jan Gwalbert Pawlikowski, syn i spadkobierca Mieczysława Pawlikowskiego, wnuk Józefa Gwalberta, w roku 1921 ofiarował zbiory medyckie w wieczysty depozyt Zakładowi Narodowemu jako odrębną całość pod nazwą Biblioteka Pawlikowskich z Medyki, na którą składało się m.in. ponad 20 000 druków, ponad 4 000 autografów i rękopisów, blisko 700 map, ponad 3 500 numizmatów i bez mała 25 000 rycin i rysunków najznakomitszych, głównie polskich artystów.
Prof. Leon Jan hr. Piniński, historyk sztuki, prawnik, kolekcjoner, namiestnik Galicji zapisał Zakładowi cenną kolekcję rycin i bibliotekę (1938).
Kalikst ks. Poniński z Horyńca (1919) przekazał w czasowy depozyt Bibliotekę Horyniecką założoną i utrzymywaną w pałacu w Horyńcu przez swego ojca, Aleksandra Oskara Ponińskiego, ok. 60 000. tomów. Ostatecznie w Zakładzie pozostało 441 druków XVI wieku.
Zygmunt Radzimiński-Luba przekazał w depozyt wieczysty do Ossolineum cenny zbiór archiwaliów rodu (1910-1920).
Adam Junosza Rościszewski w uznaniu zasług dla Zakładu powołany przez kuratora, księcia Henryka Lubomirskiego do grona „reprezentantów posteritatis”, w latach 1828-1844 darował m.in. 1 196 druków, 15 rękopisów i wiele „rzeczy muzealnych”; był również inicjatorem medalu pamiątkowego dla Ossolińskiego („Za założenie biblioteki narodowej we Lwowie. Ziomkowie 1820”).
Władysław Leon Adam Feliks ks. Sapieha w 1910 roku złożył w depozyt Archiwum krasiczyńskie Sapiehów (40 000 akt) oraz ufundował stypendium na jego uporządkowanie.
Ignacy hr. Skarbek zapisem testamentowym (1844) darował własną bibliotekę, 1 588 tomów i cenną kolekcje rysunków mistrzów europejskich.
Maria Szembekowa, wnuczka Aleksandra Fredry, w latach 1929-1940 obdarowała Zakład literariami i archiwaliami swego dziadka.
Klementyna Witosławska w roku 1891 przekazała zgodnie z wolą Wiktora Sobieszczańskiego 12 obrazów ukazujących wizerunki rodziny Juliusza Słowackiego.
Stanisław Wronowski, zbieracz książek, Radca c.k. Trybunału I Instancji zapisał (1838) Bibliotece testamentem kilkadziesiąt obrazów, 6 671 druków i 27 rękopisów.
Józef Zaleski i Stanisław Zarewicz przekazali (1912-1914) ponad 800 ekslibrisów.
Roman Aftanazy przekazał m.in. archiwalia i korespondencję dotyczącą opracowania Dziejów rezydencji na dawnych kresach wschodnich (2004).
Władysław Bartoszewski, członek Rady Kuratorów ZNiO przekazywał swoje zbiory biblioteczne, archiwalia i pamiątki (1961-2015).
Dr Jakub Forst Battaglia przekazał księgozbiór Ottona Forsta Battaglii, udostępniany obecnie w Bibliotece Stacji Naukowej PAN w Wiedniu (II 2009).
Bożena i Kazimierz Czechowiczowie podarowali (2002-2009) prace Eugeniusza Geta-Stankiewicza oraz innych artystów z nim współpracujących przy projektach Miedzioryt Towarzyski oraz Dürery XX Lubomirskich.
Prof. Norman Davies, brytyjski historyk walijskiego pochodzenia, profesor Uniwersytetu Londyńskiego, autor wielu prac z historii Polski przekazał swoje papiery osobiste, korespondencję, materiały dotyczących prac i publikacji (1998).
Stanisław Garczyński, lwowianin, ceniony numizmatyk i działacz polonijny zamieszkały w Stanach Zjednoczonych ofiarował Ossolineum w 2004 roku unikatowy zbiór numizmatów polskich, archiwalia i dokumenty dotyczące życia Polonii w USA.
Asta Gąsiorowska-Hemmingsen zapisem testamentowym z 1967 roku przekazała Ossolineum cenne archiwalia po Wacławie Gąsiorowskim, pisarzu, publicyście i działaczu niepodległościowym, zawierające m.in. bogatą dokumentację dotyczącą formowania Armii Błękitnej we Francji i rekrutacji ochotników w Stanach Zjednoczonych, oraz 2 obrazy.
Wiesław Geras, prezes Wrocławskiego Towarzystwa Przyjaciół Teatru, pomysłodawca i dyrektor Festiwalu WROSTJA, przekazał (1979-2013) do zbiorów Dokumentów Życia Społecznego kompletną dokumentację festiwali Teatrów Jednego Aktora we Wrocławiu i Toruniu oraz dokumenty życia społecznego Wrocławia od lat sześćdziesiątych XX wieku do dnia dzisiejszego.
Prof. Mieczysław Gębarowicz, dyrektor, a po 1945 roku nieformalny kustosz zbiorów ossolińskich we Lwowie, w latach 1945-1984 dostarczał do wrocławskiego Ossolineum szereg ważnych archiwaliów dotyczących Zakładu oraz różnego rodzaju materiały ikonograficzne.
Prof. Kazimierz Grotowski, brat Jerzego Grotowskiego, reżysera teatralnego, badacza sztuki aktorskiej i wykładowcy antropologii teatralnej, reformatora sztuk widowiskowych i wizjonera kultury przekazał do Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich archiwum Jerzego Grotowskiego prezentowane w 2010 roku na wystawie Niezatarty ślad. Jerzy Grotowski w Ossolineum.
Prof. Zbigniew Hornung przekazał w darze i zapisał w testamencie (1981-1982) 11 cennych obrazów olejnych (w tym prace Antoniego Langego, Andrzeja Grabowskiego, Jana Stanisławskiego, Stefana Filipkiewicza, Stanisława Batowskiego, Michała Rouby, Tymona Niesiołowskiego, Kazimierza Sichulskiego) oraz akwarele i rysunki m.in. autorstwa Wyczółkowskiego, Matejki, Sichulskiego, Augustynowicza.
Maria Niewęgłowska-Jonca, Magdalena Jonca przekazały Archiwum Karola Joncy, profesora prawa, badacza filozofii prawa, historii państwa i prawa, historii faszyzmu i wojskowości (2009).
Kazimiera Kijowska oddała do Ossolineum (1995-2003) spuściznę literacką męża, Andrzeja Kijowskiego, pisarza i krytyka literackiego oraz przekazała na konto Zakładu fundusz Nagrody im. Andrzeja Kijowskiego.
Barbara Klein-Szymańska podarowała kilka zespołów obiektów z zakresu polskiej grafiki współczesnej i ekslibrisu (2000-2008).
Joanna Kuklińska przekazała do Ossolineum księgozbiór po mężu, pułkowniku Ryszardzie Kuklińskim (2008).
Maria Kuncewiczowa obdarowała Zakład przekazując w roku 1986 swoją wielką spuściznę literacką oraz archiwum męża, Jerzego Kuncewicza – polityka, historyka i publicysty.
Jadwiga Loret, córka Macieja Loreta, ambasadora RP w Rzymie, historyka i polityka, zapisała Ossolineum cenne archiwalia i dokumenty swego ojca (w roku 2000 sprowadzone z Rzymu).
Krystyna Miłobędzka, poetka, autorka sztuk teatralnych, przekazała do Ossolineum (2013-2014) archiwum literackie swoje i męża – Andrzeja Falkiewicza (1929-2010), wybitnego filozofa kultury, krytyka literackiego i teatralnego, eseisty.
Dr Tomasz Niewodniczański, zamieszkały w Niemczech kolekcjoner i bibliofil; członek Rady Kuratorów ZNiO darował Zakładowi (XI 2002) 217 map, planów i widoków miast Śląska z XVI-XVII wieku. Reprezentatywny przegląd tej kolekcji pokazano na wystawach Imago Silesiae i Imago Poloniae (2002, 2003).
Jan Nowak Jeziorański, „Kurier z Warszawy”, uczestnik Powstania Warszawskiego, wieloletni dyrektor Polskiej Sekcji Radia Wolna Europa i członek Rady Kuratorów ZNiO przekazał w latach 1998-2005 oraz zapisał w testamencie cenną kolekcję archiwaliów, obrazów, rysunków, grafik, miniatur, fotografii, broni i rzemiosła artystycznego
Jerzy Okruciński wykonując wolę testamentową ojca, Aleksandra, przekazał (2001) kolekcję 952 tytułów z fantastyki, autorów polskich i tłumaczeń.
Prof. Zbigniew Osiński, historyk i teoretyk teatru, podarował Zakładowi (2015) archiwum zawierające m.in. bogatą dokumentację życia i dorobku twórczego Jerzego Grotowskiego.
Piotr Piniński podarował Ossolineum iluminowane rękopisy z kolekcji Mieczysława hr. Pinińskiego, pochodzące pierwotnie ze zbiorów prof. Leona hr. Pinińskiego (2012).
Irena Prime podarowała w latach 1998-1999 zespół 28 miniatur pędzla jej zmarłego męża, Zygmunta Sowy-Sowińskiego.
Teresa Jadwiga Sapieha, córka Eustachego Seweryna Sapiehy, podarowała (2005) księgozbiór historyczno-literacki oraz archiwalia rodziny, gromadzone przez ojca.
Renata Sapieżyna podarowała w latach 2009-2017 m.in. kilka obrazów (portrety osób z rodziny Sapiehów), grafiki oraz rzeźby dłuta Lwa Sapiehy.
Jadwiga Sosnkowska w roku 1984 przekazała archiwum generała Kazimierza Sosnkowskiego (84 teczki).
Eugeniusz Get-Stankiewicz, grafik, rysownik, plakacista uhonorowany tytułem Civitate Wratislaviensi Donatus w 2009 roku przekazał do zbiorów Gabinetu Grafiki ryciny z cyklu Miedzioryt Towarzyski oraz tekę Dürery XX Lubomirskich a także kolekcję kilkuset autorskich plakatów oraz prac znanych grafików polskich do Działu Życia Społecznego Biblioteki Ossolineum (2011).
Władysław Świrski w roku 1968 oddał do Ossolineum oryginalną dokumentację Wydziału Wojskowego Sztabu Komendy Obszaru 3 Armii Krajowej we Lwowie i Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj.
Jan Artur Tarnowski i Rada Miasta Wrocławia aktem darowizny dla Ossolineum (5 XI 1999 roku) ustanowili rękopis Pana Tadeusza własnością Zakładu (dotychczas był to depozyt rodziny Tarnowskich).
Prof. Andrzej Vincenz ofiarował w roku 1991 archiwum swego ojca, Stanisława Vincenza, pisarza i badacza kultury huculskiej (448 jednostek zawierających dokumentację twórczości pisarza oraz bogatą, wieloaspektową korespondencję).
Andrzej Wajda, jeden z najwybitniejszych i najpopularniejszych polskich reżyserów, współtwórca polskiej szkoły filmowej przekazał do zbiorów Zakładu teksty scenariuszy swoich filmów, ważniejsze nagrody filmowe oraz ponad 100 plakatów (2010-2011).
Stanisława Wasylewska (i Jej spadkobiercy) przekazała do Zakładu (1959-1996) papiery męża, pisarza Stanisława Wasylewskego, autora znanych i poczytnych książek o Lwowie i kulturze obyczajowej XIX wieku.
Anna Kubicka, Zofia Zakrzewska-Chrzanowska oraz Ewa Chrzanowska-Parsons oddały do Ossolineum Panoramę Plastyczną Dawnego Lwowa, dzieło ich ojca i dziadka, Janusza Witwickiego, lwowskiego architekta i historyka sztuki. Panorama, obrazującą w skali 1:200 Lwów w XVIII-wiecznym kształcie została wywieziona ze Lwowa w roku 1946 przez Irenę Witwicką i do roku 1988 pozostawała w ukryciu.
Prof. Jerzy Węgierski od 1984 do 2006 roku przekazywał Ossolineum opracowania, dokumenty w oryginałach, kserokopiach i odpisach, relacje świadków, korespondencję dotyczącą Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1941-1944.
Wanda Wrońska podarowała (2008-2009) dwa unikatowe obrazy z kolekcji Mieczysława Gębarowicza: Męczeństwo Świętego Sebastiana z XVIII wieku oraz Świętą Rodzinę z przełomu XVI i XVII wieku.
Barbara Zakrzewska, wdowa po prof. Bogdanie Zakrzewskim, przekazała (2013) bogate archiwum profesora, w tym obszerny zbiór korespondencji.
Kazimierz Zamorski, prawnik, dziennikarz i działacz emigracyjny, pracownik Radia Wolna Europa przekazał testamentem swoje bogate archiwum, księgozbiór i muzealia. Wykonawcą testamentu (2001-2004) była Nina Kozłowska z Monachium, współpracownik RWE i członek Stałej Konferencji Muzeów, Archiwów i Bibliotek Polskich na Zachodzie.
Daromiła Żenczykowska, wdowa po Tadeuszu Żenczykowskim – działaczu politycznym i publicyście, Kawalerze Orderu Orla Białego, w latach 1954-1975 redaktorze, następnie zastępcy dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa – przekazała archiwum męża (1997, 2002).
Przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości w roku 1918 dary instytucjonalne obejmowały przede wszystkim niewielką liczbę bezpłatnych egzemplarzy książek i czasopism przesyłanych w ramach wymiany druków między bibliotekami i towarzystwami naukowymi oraz przez księgarnie nakładowe, w których Zakład kupował nowe książki do zbiorów. W okresie międzywojennym Ossolineum uzyskało administracyjny przywilej gromadzenia egzemplarza obowiązkowego czasopism. Wzrosła również liczba druków pozyskiwanych w ramach wymiany instytucjonalnej.
Od roku 1946 we Wrocławiu, do czasu transformacji ustrojowej, instytucjonalne dary i wymiana stanowiły około 40% nabytków, natomiast jakiekolwiek pieniężne dotacje lub współfinansowanie potrzeb Zakładu przez podmioty prywatne i przedsiębiorstwa uspołecznione nie było możliwe.
Po transformacji ustrojowej misja Zakładu Narodowego w zakresie ochrony i pomnażania własnych zasobów oraz zabezpieczania przed degradacją polskiego dziedzictwa kulturowego we Lwowie stała się obszarem wymagającym ogromnego wsparcia zewnętrznego, toteż udział samorządowych i prywatnych jednostek gospodarczych, spółek kapitałowych i fundacji w jej sponsorowaniu pozostaje stałym wyzwaniem.
Wśród głównych sponsorów ossolińskich projektów należy wymienić następujące:
Gmina Wrocław, stale wspierająca Zakład zarówno przez dofinansowanie zadań statutowych – m.in. udział w nabyciu autografu Pana Tadeusza (1999), biblioteki po Tymoteuszu Karpowiczu (2009), archiwum i biblioteki po Tadeuszu Różewiczu (2015), jak i wydatną pomoc w pozyskaniu niezbędnej przestrzeni funkcjonalnej (kamienica Pod Złotym Słońcem, działka przeznaczona pod Muzeum Książąt Lubomirskich, nieruchomość przy ul. Kluczborskiej).
Gminy Dolnośląskie i Fundacja Nauki Polskiej (kupno budynku po dawnym akademiku S.S. Urszulanek).
Departament Emisyjno-Skarbcowy Narodowego Banku Polskiego, który od wielu lat zasila zbiory Gabinetu Numizmatycznego kompletami emisji polskich monet i banknotów.
Telefonia Dialog s.a. w roku 2007 sfinansowała zakup obrazu Jutrznia Cypriana Kamila Norwida.
Komisja Likwidacyjna Rządu RP na Uchodźstwie przekazała do zbioru czasopism roczniki czasopism emigracyjnych wydawanych w Londynie i Paryżu w latach 1956-1990 (1991).
Dolnośląska Spółka Inwestycyjna, która nabyła do zbiorów Gabinetu Kartografii 5 map z XVI-XVIII wieku.
Volkswagen Stiftung przeznaczyła około 77 000 marek na opracowanie i skatalogowanie nowych tytułów do Biblioteki Ossolineum (1991).
Fundacja Lanckorońskich przekazała Ossolineum 43 miniatury portretowe o wysokiej klasie artystycznej i znacznej wartości historycznej. W latach 1939-1940 kolekcja ta trafiła do lwowskiego Muzeum Lubomirskich (stanowiącego część Zakładu Narodowego) jako depozyt wojenny złożony przez rodzeństwo – Karolinę i Antoniego Lanckorońskich. W lipcu 2016 roku odbyła się uroczystość podpisania aktu darowania przez Fundację Lanckorońskich wspomnianych miniatur.
