Historia
Zakładu Narodowego
im. Ossolińskich

Zainteresowanych historią Ossolineum odsyłamy do osi czasu, na której przedstawiamy w sposób czytelny najważniejsze wydarzenia z historii Ossolineum. Dociekliwych zachęcamy do zaglądnięcia do bardziej szczegółowego kalendarium Ossolineum, w którym znajdują się odniesienia do dalszej literatury, oraz do biogramów założycieli Ossolineum.

Historia Zakładu Narodowego im. Ossolińskich liczy bowiem ponad dwieście lat. Powstał on jeszcze pod zaborem austriackim w roku 1817 i pod zaborami działał przez ponad sto lat. Podczas dwu wojen światowych Lwów kilkukrotnie przechodził z rąk do rąk. Nie pozostawało to bez wpływu na Ossolineum.

Choć umowę o powołaniu Muzeum Lubomirskich Ossoliński i Lubomirski podpisali w roku 1823, to otwarło się ono dla niemal pół wieku później. Warunkiem jego otwarcia było bowiem utworzenie Ordynacji Przeworskiej. Tymczasem książę Henryk spędzić musiał sporo czasu w Petersburgu sądząc się o swoje posiadłości. Czasy były niespokojne. W sąsiednim, rosyjskim zaborze wybuchło w 1831 roku powstanie. Drugi dyrektor Ossolineum, trafił za działalność niepodległościową do więzienia, a drukarnię, która miała być źródłem dochodu dla Zakładu, zamknięto na 13 lat. W 1846 miała miejsce rabacja galicyjska. Choć Wiosna Ludów w roku 1848 miała we Lwowie względnie spokojny przebieg, skończyła się jego niespodziewanym bombardowaniem, podczas którego austriacki dowódca szczęśliwie zapomniał jednak o Ossolineum. W zaborze austriackim zaczęła przeważać postawa ugodowa – wiara w to, że drogą ugody i lojalności można osiągnąć więcej swobód. Ordynację Przeworską udało się powołać dopiero synowi Henryka, Jerzemu Henrykowi (1817-1872) w roku 1868. Zbiory Lubomirskich przewieziono do Lwowa z Przeworska w roku 1869, a rok później, w roku 1870, Muzeum Lubomirskich otworzyło się dla publiczności. Niedługo później, w roku 1878 Ossolineum uzyskało wyłączny przywilej druku i sprzedaży podręczników szkolnych na teranie zaboru austriackiego. Zyskało tym samym nowe stabilne źródło dochodu. Końcówka XIX i początek XX wieku to dla Ossolineum czasy rozwoju.

Podczas pierwszej wojny światowej Lwów został najpierw zajęty przez Rosję, następnie odbity przez Austrię, by znaleźć się w niepodległej Polsce. Początek dwudziestolecia to jednak trwający od listopada 1918 do maja 1919 roku konflikt polsko-ukraiński o Lwów. Okres międzywojenny to dla Zakładu natomiast czas rozkwitu. W roku 1919 – na fundamentach istniejącego wcześniej Wydawnictwa Książek Szkolnych, introligatorni i drukarni – jako osobne przedsiębiorstwo rozpoczęło działalność Wydawnictwo Ossolineum, które szybko stało się jedną z wiodących oficyn publikujących prace naukowe i podręczniki szkolne. W 1933 roku przejęło wydawanie serii Biblioteka Narodowa, która ukazywała się od 1919 roku. Jest to dziś najstarsza w Polsce seria wydawnicza. Ukazują się w niej opracowane naukowo dzieła literatury polskiej i obcej.

Po wybuchu drugiej wojny światowej Lwów trafił w ręce sowieckie. Okupanci zlikwidowali Muzeum Lubomirskich, a jego zbiory rozproszono, przydzielając je powstającym ukraińskim placówkom. Biblioteka Ossolineum przetrwała. Kierowały nią jednak władze sowieckie. Zbiory Zakładu stały się de facto zbiorami Biblioteki Akademii Nauk w Kijowie. W roku 1941 Lwów przeszedł w ręce Niemiec. Ossolineum zostało włączone w struktury Biblioteki Państwowej we Lwowie (Staatsbibliothek Lemberg). Przez pewien czas władze Ossolineum działały w konspiracji. Pod koniec wojny Lwów znów przeszedł w ręce sowieckie, a Ossolineum zostało przejęte przez Akademię Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Po zakończeniu wojny Lwów znalazł się w Związku Sowieckim. Władzę w Polsce zaczynali przejmować komuniści. Polskie środowisko naukowe i kulturalne domagało się odtworzenia Ossolineum. Odtworzono je w roku 1946 na „ziemiach odzyskanych” we Wrocławiu. Niestety tylko około 30% przedwojennych zbiorów ossolińskich trafiło do nowej siedziby. Były to głównie zbiory biblioteczne. Zbiory zlikwidowanego Muzeum Książąt Lubomirskich niemal w całości pozostały we Lwowie.

W 1951 roku komunistyczne władze Polski Ludowej utworzyły Polską Akademię Nauk. Instytucja ta w początkach swego istnienia była w rzeczywistości narzędziem kontroli nad życiem naukowym w Polsce, przejmowała szereg towarzystw i fundacji naukowych. Nie ominęło to i Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Od roku 1953 w ramach Polskiej Akademii Nauk działały niezależne od siebie dwie struktury: Zakład im. Ossolińskich – Biblioteka i Zakład im. Ossolińskich – Wydawnictwo. Z oficjalnych nazw zniknął przymiotnik „narodowy”.