Józef Maksymilian hrabia Ossoliński założył Zakład Narodowy im. Ossolińskich w roku 1817. Na siedzibę Zakładu wybrał Lwów (znajdujący się wówczas na terenie zaboru austriackiego), gdzie nabył budynki kościoła i klasztoru karmelitanek trzewiczkowych, które popadały w ruinę (zakon zlikwidowano w 1772 roku). Ich remont i przebudowę prowadził bezinteresownie w 1826 roku inżynier (późniejszy generał) Józef Bem. W 1823 roku Ossoliński podpisał jeszcze porozumienie z księciem Henrykiem Lubomirskim – zdecydowano o stworzeniu w strukturach Zakładu Muzeum Lubomirskich. Kolekcję Ossolińskiego przewieziono z Wiednia do Lwowa w rok po jego śmierci – w roku 1827. Kolekcję Lubomirskiego przewieziono z Przeworska do Lwowa w roku 1869. W rok później, w roku 1870 Muzeum Lubomirskich otworzyło się dla publiczności. Obie kolekcje – Ossolińskiego i Lubomirskiego – były różnorodne, składały się ze zbiorów bibliotecznych, grafik, rysunków, malarstwa, rzeźby, rzemiosła artystycznego, medali i monet i kolekcji broni. W kolejnych latach dzięki darom, zakupom i depozytom zbiory Ossolineum nieustannie się powiększały. W dwudziestoleciu międzywojennym do Ossolineum trafiał z mocy prawa numer każdego czasopisma, co czyniło ossoliński zbiór czasopism jednym z najbardziej kompletnych w kraju. Podczas wojny wielu ludzi powierzało Ossolineum swoje zbiory w nadziei, że przetrwają tu one wojenną zawieruchę.
We Lwowie działało więc Ossolineum przez większą część swojej historii, bo i pod austriackim zaborem, i w niepodległej Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym, i podczas drugiej wojny światowej. Aż do roku 1946. Wtedy to Lwów znajdował się już – wskutek postanowień jałtańskich – w granicach Związku Sowieckiego. Ossolineum odtworzono po wojnie we Wrocławiu. Około 70% przedwojennych zbiorów ossolińskich pozostało jednak we Lwowie.
Więcej o historii Ossolineum na odrębnej podstronie.
Tuż po zakończeniu II wojny światowej stan zbiorów ossolińskich wynosił:
Zbiory biblioteczne:
książki (łącznie ze starymi drukami) – 760 000 tomów
czasopisma – 170 000
rękopisy – 17 500
dyplomy i dokumenty – 3 100
autografy – 10 130
Zbiory muzealne:
obrazy – 1 700
rzeźby – 500
pamiątki historyczne – 6 400
zabytkowa broń – 1 800
monety i medale – 25 000
zbiory graficzne – ponad 100 000
Poza tym:
zbiory kartograficzne – 9 247
zbiory muzykologiczne – 4 500
Do Wrocławia w latach 1946-1947 (jako „dar narodu ukraińskiego dla narodu polskiego”) trafiło około 30% lwowskich zbiorów: 217 450 woluminów, w tym 7 068 rękopisów i 41 505 woluminów starych druków.
Jeszcze podczas wojny, z początkiem roku 1944, Niemcy zdecydowali o ewakuacji ze Lwowa części zbiorów ossolińskich. Mimo instrukcji wyboru zbiorów najcenniejszych dla kultury niemieckiej, ówczesny dyrektor, prof. Mieczysław Gębarowicz zdecydował się zapakować do niemieckich skrzyń najcenniejszą część ossolińskich zbiorów. Było to około 11 000 starych druków, rysunków, dyplomów i rękopisów (w tym m.in. rękopis Pana Tadeusza). Odnaleziono je później porzucone w okolicach Złotoryi i przewieziono w większości do Wrocławia w roku 1947.
To, co z przedwojennych zbiorów ossolińskich pozostało we Lwowie, znajduje się dziś w większości w kilku lwowskich instytucjach:
Po wojnie do Wrocławia trafiły głównie obiekty biblioteczne. Kolekcje sztuki i pamiątek historycznych Muzeum Książąt Lubomirskich pozostały we Lwowie. Większość przedwojennych zbiorów ossolińskich znajduje się w wymienionych wyżej instytucjach. 22 obrazy są w Wilnie, 5 w Kijowie, 1 obraz jest w Doniecku.
W 1995 roku Sejm Rzeczpospolitej Polskiej przyjął ustawę, która przywróciła Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich dawną nazwę i status fundacji. Od początku XXI w. Zakład dąży do nawiązania współpracy z wymienionymi wyżej instytucjami, by pomagać chronić i upowszechniać przedwojenne zbiory ossolińskie, a także promować polską kulturę. Prowadzimy wspólne prace konserwatorskie, digitalizujemy, udostępniamy; organizujemy spotkania, wystawy, odsłaniamy tablice pamiątkowe, wydajemy opracowania naukowe i albumy, realizujemy wspólne projekty. Prowadzimy badania, które mają na celu precyzyjne opracowanie tego, co wchodziło w skład przedwojennych zbiorów ossolińskich.
Przede wszystkim pomagamy chronić i upowszechniać przedwojenne zbiory ossolińskie, a także promujemy polską kulturę. Stare zbiory należy przede wszystkim zabezpieczyć. Skanujemy więc część zbiorów ossolińskich, które znajdują się w Ukraińskiej Narodowej Bibliotece Naukowej im. Wasyla Stefanyka we Lwowie. Do wybuchu pandemii udało się nam wykonać prawie 5 milionów skanów rękopisów, czasopism i rysunków. Dzięki temu nasz ukraiński partner zabezpiecza bezcenne zbiory, a Zakład Narodowy im. Ossolińskich zaczyna łączyć swoje historyczne kolekcje w całość. Udało się też w całości zdigitalizować odnaleziony niedawno (w 2013 roku) przedwojenny katalog kartkowy Ossolineum. Współpraca nad skanowaniem trwa, bo przedwojenne zbiory są bardzo obszerne.
Staramy się też o należytą opiekę konserwatorską nad starymi obiektami bibliotecznymi i dziełami sztuki. Organizujemy we Wrocławiu praktyki dla lwowskich konserwatorów i bibliotekarzy. Staramy się o środki finansowe na sprzęt i materiały dla lwowskich pracowni konserwatorskich – w szczególności dla Ukraińskiej Narodowej Biblioteki Naukowej im. Wasyla Stefanyka we Lwowie i Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki im. Borysa Woźnickiego, a także o dodatkowe środki finansowe, które pozwalają nam konserwować na miejscu we Wrocławiu obiekty wypożyczone ze Lwowa.
Upowszechniamy ossolińskie zbiory i wiedzę o nich, opracowujemy przedwojenne kolekcje rękopisów, czasopism, starych druków i zbiorów sztuki. (Katalogi/wykazy zdigitalizowanych materiałów znajdują się poniżej). Dotychczas ukazały się drukiem następujące opracowania:
Wspieramy też polskich naukowców w sprawach związanych z dostępem do lwowskich zbiorów. Zainteresowane osoby mogą kontaktować się z Pełnomocnikiem ZNiO ds. Współpracy z Zagranicą (dane kontaktowe poniżej).
Polska i Ukraina jako niepodległe państwa próbowały rozpocząć dialog na temat wspólnego dziedzictwa kulturowego na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Rozmowy te były jednak trudne ze względu na wzajemne roszczenia windykacyjne, do porozumienia więc nie doszło. Na wyjście z impasu pozwoliło dopiero powołanie w 1997 roku Międzyrządowej komisji polsko-ukraińskiej ds. ochrony i zwrotu dóbr kultury utraconych i bezprawnie przemieszczonych podczas II wojny światowej. Podczas pierwszego posiedzenia (13-16 maja 1997 roku we Lwowie) powołano zespół ekspercki ds. Ossolineum. Dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, dr Adolf Juzwenko i dyrektor Lwowskiej Biblioteki Naukowej im. Wasyla Stefanyka Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, profesor Myroslav Romaniuk zostali współprzewodniczącymi zespołu. Przełom nastąpił w roku 2003. Ossolineum i Biblioteka im. Stefanyka podpisały umowę, na podstawie której udostępniły sobie wzajemnie swe zbiory – polonika we Lwowie i ukrainika we Wrocławiu i zezwoliły na ich kopiowanie i opracowywanie. W 2004 roku rozpoczęliśmy proces digitalizacji dawnych kolekcji ossolińskich we Lwowie, ukraińscy partnerzy rozpoczęli prace digitalizacyjne we Wrocławiu.
W grudniu 2006 roku powołano Pełnomocnika Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, którego biuro – na mocy umowy z Biblioteką im. Stefanyka – znalazło się w gmachu dawnego Pałacu Baworowskich, w Instytucie Badań Bibliotecznych nad Zasobami Sztuki. Głównym zadaniem Pełnomocnika było usprawnienie współpracy z Biblioteką im. Stefanyka i współpraca z innymi lwowskimi instytucjami, do których po wojnie trafiły kolekcje sztuki Muzeum Książąt Lubomirskich: Lwowską Narodową Galerią Sztuki im. Borysa Woźnickiego, Lwowskim Muzeum Historycznym, Muzeum Etnografii i Rzemiosła Artystycznego oraz Lwowskim Muzeum Historii Religii. W 2006 roku Pełnomocnikiem został Damian Ciarciński, w 2008 roku funkcję tę przejął Stanisław Basarabowicz. W 2010 roku Pełnomocnikiem została Wiktoria Malicka.
Od 2006 roku organizujemy Spotkania ossolińskie. W 2015 roku pojawiła się na gmachu Biblioteki im. Stefanyka tablica pamiątkowa informująca o historii Ossolineum w językach ukraińskim, polskim i angielskim. Z inicjatywy Ossolineum, a siłami Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe” Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przeprowadzono renowacje nagrobków dyrektorów Ossolineum – Augusta Bielowskiego, Wojciecha Kętrzyńskiego i Mieczysława Gębarowicza. Ważniejsze wydarzenia ze współpracy Wrocławia ze Lwowem opisane są na osobnej podstronie Wydarzenia we Lwowie.
W 2019 roku w związku z długofalową polsko-ukraińską współpracą kulturalną i naukową Zakład Narodowy im. Ossolińskich i Biblioteka Narodowa w Warszawie przekazały stronie ukraińskiej kopie cyfrowe Archiwum Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki.
W 2023 roku dzięki dofinansowaniu polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego udało się wyremontować pomieszczenia przeznaczonych na pracownię digitalizacyjną i serwerownię w Ukraińskiej Narodowej Bibliotece Naukowej im. Wasyla Stefanyka we Lwowie. Pomieszczenia te będą miejscem realizacji polsko-ukraińskiego projektu Wspólne dziedzictwo w zagrożeniu. Zabezpieczenie i systematyzacja cyfrowych kopii historycznych kolekcji Ossolineum.
Od 2021 roku współpracą z instytucjami Lwowa zajmuje się Pełnomocnik ZNiO ds. Współpracy z Zagranicą, która w latach 2010-2020 pełniła funkcję Pełnomocnika ZNiO we Lwowie.
dr Wiktoria Malicka
tel. 71 335 64 82, 731 535 444
wiktoria.malicka@ossolineum.pl
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
ul. Szewska 37, 50-139 Wrocław
p. 257, obok wejścia do katalogu głównego Biblioteki Ossolineum
